روز ملت چه روزی بود؟| دوران انزوای شاه
رویداد۲۴ | محمد مصدق پس از بازگشت به قدرت در ۳۰ تیر ۱۳۳۱، تلاش کرد تا سلطه‌ی شاه بر امور کشور را محدود کند. یکی از مهم‌ترین اقدامات او، به‌دست گرفتن وزارت جنگ بود؛ حرکتی که کنترل ارتش را از دست شاه خارج می‌کرد و به مصدق اجازه می‌داد تا از نفوذ دربار بر نیرو‌های نظامی بکاهد. در مقابل، شاه که هنوز جوان و کم‌تجربه بود، احساس می‌کرد که اقتدار سلطنتی‌اش به‌شدت تهدید شده است.
یکی از اقدامات بحث‌برانگیز مصدق در این دوره، طرح تقسیم املاک سلطنتی بود. او معتقد بود که بخش قابل‌توجهی از اراضی کشور در اختیار دربار و شاه قرار دارد و می‌بایست بین کشاورزان تقسیم شود. این اقدام باعث شد که دربار و مالکان بزرگ که از حامیان شاه بودند، بیش‌ازپیش علیه مصدق متحد شوند.
در چنین شرایطی، اختلافات به سطحی رسید که شاه تصمیم گرفت (یا مجبور شد) به‌طور موقت از کشور خارج شود. اما اینکه آیا این تصمیم واقعاً از سوی او اتخاذ شد یا بخشی از یک توطئه علیه مصدق بود، هنوز محل بحث است.
واقعه ۹ اسفند: روز سرنوشت‌ساز
در روز ۹ اسفند، هزاران نفر از حامیان شاه در اطراف کاخ سلطنتی تجمع کردند. آنها فریاد می‌زدند: «شاه نباید برود!» برخی از این افراد اوباشی بودند که با تحریک دربار به خیابان‌ها آمده بودند، درحالی‌که برخی دیگر واقعاً از آینده سلطنت نگران بودند. گزارش‌های متعدد نشان می‌دهد که دربار و گروه‌های مخالف مصدق نقش فعالی در سازماندهی این اعتراضات داشتند.
در همین حال، مصدق که برای مراسم خداحافظی به کاخ مرمر رفته بود، ناگهان متوجه شد که اوضاع به‌شدت بحرانی شده است. هنگامی که می‌خواست از کاخ خارج شود، گروهی از معترضان مسیر او را مسدود کردند. برخی منابع ادعا کرده‌اند که این لحظه، سناریوی ترور مصدق بود و قرار بود او در میان آشوب‌گران به قتل برسد. اما مصدق با زیرکی، مسیر خود را تغییر داد و از درب پشتی کاخ فرار کرد.
این واقعه نشان داد که شاه هنوز طرفداران زیادی در میان برخی از اقشار جامعه دارد و همچنین، دربار و نیرو‌های مخالف مصدق همچنان از نفوذ زیادی برخوردارند. درعین‌حال، برای مصدق فرصتی فراهم شد تا حمله به نخست‌وزیری را توطئه‌ای علیه خود معرفی کند و با این بهانه، حلقه‌ی قدرت را تنگ‌تر کند.
پیامد‌های سیاسی و تأثیر بر سرنوشت مصدق
پس از واقعه ۹ اسفند، شاه برای مدتی از سیاست کناره گرفت و در حالت نیمه‌انزوا به سر برد. از سوی دیگر، مصدق این فرصت را یافت که برخی از مخالفان خود را سرکوب کند و کنترل بیشتری بر ارتش و نیرو‌های امنیتی اعمال نماید. او در روز‌های بعد، افسران نزدیک به دربار را برکنار کرد و از این حادثه به عنوان دلیلی برای محدود کردن قدرت شاه بهره برد.
اما این رویداد، آتش خشم مخالفان مصدق را شعله‌ور کرد. بسیاری از نیرو‌های مذهبی، از جمله آیت‌الله کاشانی، که پیش‌تر از مصدق حمایت کرده بودند، پس از این واقعه از او فاصله گرفتند. کاشانی معتقد بود که مصدق بیش از حد به قدرت چسبیده است و از روحانیت فاصله گرفته است.
بیشتر بخوانید:
چرا دکتر مصدق حکم عفو شاه را رد کرد؟
ماجرای ملی شدن صنعت نفت چه بود؟
از سوی دیگر، بریتانیا و آمریکا که از سیاست‌های ملی‌گرایانه‌ی مصدق ناراضی بودند، بیش از پیش به فکر راهی برای سرنگونی او افتادند. پس از ۹ اسفند، آنها متوجه شدند که شاه به‌تنهایی قادر به مقابله با مصدق نیست و نیاز به حمایت بیشتری دارد. این رویداد یکی از عواملی بود که در نهایت به طراحی کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ انجامید.
روایت‌های مختلف درباره‌ی واقعه ۹ اسفند
۱. سناریوی ترور مصدق: برخی از منابع ادعا کرده‌اند که هدف اصلی این شورش، قتل مصدق بود. براساس این روایت، قرار بود هنگامی که او از کاخ خارج می‌شود، در میان آشوب‌گران به قتل برسد. اما تغییر مسیر ناگهانی او باعث شد که این توطئه ناکام بماند.
۲. نمایش قدرت دربار: گروهی دیگر بر این باورند که این رویداد بیشتر یک نمایش قدرت از سوی دربار و حامیان شاه بود تا نشان دهند که سلطنت هنوز از حمایت مردمی برخوردار است. آنها تلاش کردند تا شاه را از سفر منصرف کنند و از سوی دیگر، موقعیت مصدق را تضعیف نمایند.
سوءاستفاده‌ی مصدق از ماجرا: برخی دیگر معتقدند که مصدق از این واقعه به عنوان یک ابزار سیاسی استفاده کرد تا نفوذ شاه را بیش از پیش کاهش دهد. پس از این رویداد، او توانست برخی از مخالفان خود را کنار بزند و قدرت بیشتری در دست بگیرد.
۹ اسفند، نقطه‌ی آغاز سقوط مصدق
واقعه ۹ اسفند ۱۳۳۱، صرف‌نظر از اینکه توطئه‌ای برای قتل مصدق بود یا شورشی برای حفظ شاه، نقطه‌ی عطفی در تاریخ سیاسی ایران محسوب می‌شود. این رویداد نشان داد که تضاد میان سلطنت و نیرو‌های ملی‌گرا به مرحله‌ای رسیده است که دیگر قابل حل نیست. درنهایت، این تنش‌ها به سرنگونی مصدق در کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ انجامید.
اما مهم‌تر از همه، واقعه ۹ اسفند ثابت کرد که دربار هنوز قدرت زیادی در پشت پرده دارد و می‌تواند بحران‌هایی ایجاد کند که سرنوشت کشور را تغییر دهند. این تجربه نشان داد که مصدق، علی‌رغم محبوبیت مردمی، نتوانست به‌طور کامل سلطه‌ی نیرو‌های سنتی را از بین ببرد. شاید اگر او پس از ۹ اسفند سیاست‌های محتاطانه‌تری در پیش می‌گرفت، سرنوشت ایران به گونه‌ای دیگر رقم می‌خورد.
